Τώρα, κύριοι, υποπτεύομαι ότι στο βλέμμα σας υπάρχει ένας οίκτος γιατί μέσα σας επιμένετε να λέτε ότι ο άνθρωπος δε μπορεί ποτέ να διαφωτιστεί πραγματικά, – ότι ποτέ δε μπορεί να γίνει αυτό που θα’ναι ο μελλοντικός άνθρωπος, – επειδή πάντα εσκεμμένα επιθυμεί αυτό που βλάπτει τα πραγματικά του συμφέροντα.

Είναι μαθηματικός συλλογισμός, κάτι τέτοιο, λέτε. Δεν αμφιβάλλω στο παραμικρό. Ναι, είναι μαθηματικός συλλογισμός. Ωστόσο, εγώ σας λέω (για εκατοστή ίσως φορά, κύριοι) ότι υπάρχει μια ευκαιρία, μια και μοναδική περίπτωση όπου ο άνθρωπος μπορεί συνειδητά και με τη βούλησή του να επιθυμήσει για τον εαυτό του και το απίθανο και το βλαβερό, κι ότι δεν είναι καθόλου υποχρεωμένος να θέλει πάντα ό,τι είναι λογικό. Αυτή είναι η κορυφαία τρέλα του ανθρώπου, – και σ’αυτό βλέπουμε την αδιόρθωτη δυστροπία του.

Ωστόσο, μια τέτοια τρέλα μπορεί να‘ναι το πιο όμορφο πράγμα στον κόσμο, ακόμη κι αν έρχεται σε σύγκρουση, μ’ολοφάνερες αποδείξεις με τα συμφέροντά του.

Κι αυτό γίνεται επειδή τούτη η τρέλα είναι δυνατό να του προφυλάξει, να διατηρήσει ανέπαφο το κυριότερο, και το πιο αξιόλογο κάτω απ’όλες τις περιστάσεις απόκτημά του: εννοώ την προσωπικότητά του, την ατομικότητά του.

Απόσπασμα από «Το υπόγειο» του Φ. Ντοστογέφσκι, εκδόσεις Γιάννης Οικονόμου