Το Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας στο Παιδικό Παραμύθι
Τα παιδικά παραμύθια βρίθουν από συμβολισμούς και κρυμμένα μηνύματα που παρουσιάζουν, μάλιστα, ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό αν σκεφτεί κανείς πως τις ιστορίες που απολαμβάναμε μικροί/ες, μπορούμε σε ύστερη ηλικία να τις ξαναδιαβάσουμε και να τις ερμηνεύσουμε πλέον με μια εντελώς διαφορετική οπτική. Αποπειράθηκα κι εγώ, λοιπόν, να μελετήσω ορισμένα από τα αγαπημένα μου παιδικά παραμύθια, αναζητώντας αυτή τη φορά λανθάνοντα στοιχεία ψυχολογικής φύσεως, όπως για παράδειγμα το νεο-φροϋδικό Σύμπλεγμα (ή Σύνδρομο) της Ηλέκτρας. Τι είναι λοιπόν αυτό το Σύμπλεγμα;
Ας ξεκινήσουμε φέρνοντας στο μυαλό μας τη φιγούρα της νεαρής Ηλέκτρας από την ελληνική μυθολογία. Η Ηλέκτρα, κόρη του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας, έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη για τον πατέρα της. Όταν ο τελευταίος δολοφονήθηκε από την Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της, Αίγισθο, η Ηλέκτρα μαζί με τον αδελφό της, Ορέστη, θέλησαν να εκδικηθούν για τον χαμό του πολυαγαπημένου τους πατέρα. Έτσι, τα δύο αδέλφια σκότωσαν την μητέρα τους και η Ηλέκτρα, έκτοτε, έγινε το μυθολογικό σύμβολο της μητροκτονίας.
Ο Carl Jung, μαθητής του Sigmund Freud, αφορμώμενος από τον συγκεκριμένο μύθο, εισήγαγε για πρώτη φορά στην ψυχαναλυτική ορολογία το “Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας” (Elektra Complex). Στην ψυχαναλυτική θεωρία το Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας αποτελεί την αντιστοιχία, ουσιαστικά, του Οιδιπόδειου Συμπλέγματος στο γυναικείο φύλο. Περίπου στην ηλικία των 3-6 ετών τα κορίτσια βιώνουν μια φυσιολογική για την ανάπτυξή τους εσωτερική σύγκρουση, η αντιμετώπιση της οποίας παίζει κομβικό ρόλο για την διαμόρφωση της μετέπειτα κοινωνικής και σεξουαλικής τους ταυτότητας: Το επίκεντρο της προσοχής τους μετατοπίζεται από την μητέρα στον πατέρα. Ο τελευταίος γίνεται η γέφυρά τους προς τον κόσμο και με έναν ασυνείδητα εμμονικό τρόπο προσπαθούν να “κερδίσουν” την εύνοιά του, αντιμετωπίζοντας παράλληλα την μητέρα ανταγωνιστικά. Όταν τα μικρά κορίτσια καταλάβουν πως δεν μπορούν να “έχουν” τον πατέρα, απομακρύνονται σταδιακά και ταυτίζονται εντέλει με το μητρικό πρότυπο. Έτσι, το Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας επιλύεται και το παιδί μπορεί να προχωρήσει στο επόμενο αναπτυξιακό στάδιο. Έχοντας εσωτερικεύσει μέσα του το ιδανικό του πατέρα, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, το άτομο ενδέχεται στο μέλλον να αναζητήσει ασυνείδητα συντρόφους με παρόμοια χαρακτηριστικά που θα αποτελούν την βελτιωμένη εκδοχή του πατρικού προτύπου.
Ας σκεφτούμε, λοιπόν, πόσα αγαπημένα σε όλους παιδικά παραμύθια ξεκινούν παρουσιάζοντας μια πολυαγαπημένη κόρη και έναν φροντιστικό πατέρα με την μητρική φιγούρα ανύπαρκτη ή αντικατεστημένη από κάποια κακόβουλη μητριά; Χαρακτηριστικές είναι οι ιστορίες της Σταχτοπούτας, της Χιονάτης και της Μπελ (από την “Πεντάμορφη και το τέρας”) . Σε όλα τα παραπάνω παραμύθια η βιολογική μητέρα έχει φύγει από τη ζωή. Στα δύο πρώτα, συγκεκριμένα, το πολυπόθητο στους γονείς κοριτσάκι, ορφανό πια από μητέρα, μένει με τον πατέρα και την θέση της μητρικής φιγούρας παίρνει η κακιά μητριά που όχι μόνο αντιπαθεί το μικρό κορίτσι αλλά προσπαθεί, μάλιστα, να το θανατώσει (στην περίπτωση της Χιονάτης). Ολόκληρο το παραμύθι της Χιονάτης δομείται γύρω από αυτή την σύγκρουση κόρης-μητρικής φιγούρας και τον ατέρμονο αγώνα από την πλευρά της διαβολικής μητριάς-βασίλισσας να αφανίσει την Χιονάτη. Η διαμάχη αυτή, που έχει οδηγήσει την Χιονάτη σε έναν χρόνιο βαθύ ύπνο, λύνεται μόνο τη στιγμή που ένας νεαρός άντρας την βρίσκει εκεί όπου κείτεται και την ερωτεύεται.
Φυσικά, δεν θα μπορούσε εύκολα να παρουσιαστεί σε ένα παιδικό παραμύθι η βιολογική μητέρα ως αντίζηλος του μικρού παιδιού με άμεσο τρόπο. Γι’ αυτό και αντικαθίσταται από μια αυταρχική αλλά ταυτόχρονα εύπεπτη για τα δεδομένα της ιστορίας γυναικεία μορφή. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως στις ιστορίες αυτές συνήθως η λύτρωση της ηρωίδας έρχεται τη στιγμή που θα γνωρίσει τον πραγματικό έρωτα και θα φύγει μακριά από το πατρικό-οικογενειακό περιβάλλον. Θα μπορούσε κανείς να αντιμετωπίσει με σκεπτικισμό την κατάληξη αυτή, αμφισβητώντας την ευρύτερα αποδεκτή άποψη πως η γυναίκα έχει ανάγκη από την αρσενική παρουσία για να είναι ολοκληρωμένη. Προσωπικά, θα έβλεπα με μια πιο συμβολική ματιά το τέλος των παραμυθιών αυτών: Μπορεί μέσα μας να συνεχίζουμε να “βασανιζόμαστε” από άλυτα ζητήματα που έχουν τις ρίζες τους νωρίς στην παιδική μας ηλικία, στις ιδιαίτερα περίπλοκες οικογενειακές μας σχέσεις. Παρ’ όλα αυτά, όσο μεγαλώνουμε και αυτονομούμαστε από την “σπιτική φωλιά”, αρχίζουμε να κάνουμε τις δικές μας επιλογές ως ενήλικες. Μέσα από αυτές τις επιλογές μπορούμε να δημιουργήσουμε ασφαλείς σχέσεις με νέους ανθρώπους που θα συνεισφέρουν όχι μόνο στην ολοκλήρωσή μας αλλά και στην αντιμετώπιση, τελικά, αυτών των συγκρούσεων σε ένα καινούριο, “καθαρό από το παρελθόν” πλαίσιο με όρους πλήρους κατανόησης και αποδοχής.
Μαρίλια Φωτοπούλου
Πηγές:
