Ο όρος «περιθωριακός» είναι αρκετά ρευστός και αμφιλεγόμενος ανάλογα με την εποχή κατά την οποία επιχειρείται η ερμηνεία του. Εκείνο που για μία ορισμένη χρονική περίοδο εκλαμβάνεται ως απόκλιση από τον κανόνα, ως όριο και άκρο της κοινωνικής δομής, για μια άλλη μπορεί να θεωρείται απολύτως φυσιολογικό. Η περιθωριοποίηση μπορεί να προκύψει είτε ηθελημένα, είτε από κάποια λανθάνουσα διαδικασία κατά την οποία το άτομο υφίσταται τον αποκλεισμό των υπολοίπων λόγω της μη συμμόρφωσής του με τις κοινωνικές επιταγές. Ο Μισέλ Φουκώ στην Ιστορία της τρέλας  αναφέρεται σε μια εκδοχή του «περιθωριακού», που αφορά το κοινωνικά αλλοτριωμένο και «ανορθόλογο».

Ποιοι αποτελούν, ωστόσο, εκτροπή από την κοινωνική νόρμα; Ο Φουκώ κάνει λόγο για τους άσωτους, τους ομοφυλόφιλους, τους μάγους και τους ψυχικά ασθενείς, εκείνους που φέρουν το στίγμα του παραλογισμού, είτε είναι αποκλεισμένοι με εγκάθειρξη είτε όχι. Ακόμη, στο περιθώριο εντάσσονται οι πόρνες, οι εγκληματίες, οι μετανάστες, τα άτομα από κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Όλες οι παραπάνω αποτελούν ομάδες περιφερειακές, που περιφέρονται στις παρυφές της κοινωνίας και που εύκολα ανάγονται σε σύμβολα του καταπιεσμένου, του φιμωμένου, του αντικανονικού. Ο περιθωριακός χαρακτήρας αποτελεί έναν αντι-ήρωα, που βρίσκεται έξω από τα όρια μιας κανονικότητας και στοχοποιείται βάσει μιας σειράς κοινωνικών στερεοτύπων και αντιλήψεων για την έννοια του φυσιολογικού και του ηθικά αποδεκτού.

Ο περιθωριακός, εκείνος ο αιώνια δακτυλοδεικτούμενος, υπονομεύεται χάριν της ιδιαιτερότητας, της μοναδικότητας, της διαφορετικότητάς του. Βρίσκεται δέσμιος μιας κανονικότητας από την οποία αν και προσπαθεί να αποδεσμευτεί, δε θα μπορέσει ποτέ του να ξεφύγει. Πάντοτε θα ορίζεται σε συνάρτηση μ’ αυτή, ακόμη κι όταν προσπαθεί μανιωδώς να σπάσει τα άρρηκτα δεσμά που τους συνδέεουν. Επί παραδείγματι, ο τρελός πάντοτε θα νοηματοδοτείται συγκρινόμενος με τον λογικό. Η τρέλα, στο πλαίσιο αυτό, μπορεί να ερμηνευθεί παρά μόνο αφού βγει από τον εαυτό της κι εμφανιστεί μέσα στην τάξη της λογικής, αφού δηλαδή γίνει το αντίθετο του εαυτού της. Όταν —και μόνο όταν— συγκρουστεί με τη λογική θα αποκαλυφθεί η αναξιοπιστία της. Το έτερο λογίζεται ως τέτοιο μονάχα όταν συγκριθεί με το φυσιολογικό, το οποίο θα το θέσει αυτομάτως στο περιθώριο. Τίποτα δεν είναι αποκλίνον, αν πρώτα δε συγκριθεί με το αντίθετό του.

Στο χώρο της λογοτεχνίας, το περιθώριο, που δένει το πλέγμα της κοινωνικής καταπίεσης, θα κάνει αισθητή την παρουσία του σε κείμενα βαθιά ρεαλιστικά και νατουραλιστικά, τα οποία θα φέρουν στην επιφάνεια έναν κόσμο υποβαθμισμένο και βαθιά προβληματικό. Η απομυθοποίηση του παραδοσιακού ήρωα, αν και εμφανίζεται συστηματικά στο πικαρικό μυθιστόρημα, θα εντατικοποιηθεί τον 20ό αι. στο πλαίσιο παρουσίασης ενός κόσμου σε κρίση, δίχως αξίες και ιδανικά. Σταδιακά, η έμφαση στο περιθώριο του κοινωνικού γίγνεσθαι ολοένα και συστηματοποιείται. Αυτή η θεματική επιλογή έρχεται να ταράξει τα νερά του ιδεατού κόσμου, αποκαλύπτοντας μια πλευρά της κοινωνικής πραγματικότητας με κριτήριο ανθρωπιστικό και πρόθεση κριτικής και αμφισβήτησης πλευρών μιας καθημερινότητας, που μοιάζει παράλογα άδικη και αδιέξοδη για τα αποκλίνοντα πρόσωπα.

Υπό το πρίσμα αυτό, υπονομεύεται η αυτονομία και ανεξαρτησία του σύγχρονου υποκειμένου, του ελεύθερου εγώ, το οποίο παρουσιάζεται εν τέλει δέσμιο των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών που το έχουν γαλουχήσει. Το κατακερματισμένο υποκείμενο αναδεικνύει στον υπέρτατο βαθμό την ανομοιομορφία της σύγχρονης κοινωνίας, η οποία πασχίζει μανιωδώς να εκτοπίσει το διαφορετικό, στοχεύοντας στην «φυσιολογικοποίηση» των μελών της.

Από τη Μητέρα του σκύλου του Παύλου Μάτεσι, μυθιστόρημα που ρίχνει φως στην περιθωριακή φιγούρα μιας γυναίκας ψυχικά ασθενούς, μέχρι και τη Στρέλλα, ταινία σε σκηνοθεσία του Πάνου Κούτρα, εστιασμένη στο περιθώριο των τρανσέξουαλ, η απόκλιση στην τέχνη θα ζει, θα γονιμοποιείται και θα βασιλεύει.

Πηγές:

Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της τρέλας, μτφ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ηριδανός, Αθήνα, 2004

Χάιδω Ι. Κούλη, «Περιθωριακές ταυτότητες στο ελληνικό μεταπολεμικό διήγημα», Διπλωματική εργασία, ΕΚΠΑ, 2018

Εικόνα: «Το πλοίο των τρελών», Ιερώνυμος Μπος

https://en.wikipedia.org/wiki/Ship_of_Fools_(painting)