Μαρκήσιος Ντε Σαντ: Προκλητικός συγγραφέας ή κοινωνικός φιλόσοφος;
Γράφει η Έφη Δρακάκη
Ο Donatien Alphonse François de Sade (1740- 1814), γνωστός ως Μαρκήσιος Ντε Σαντ γεννήθηκε στο Παρίσι και ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας. Ο επικαλούμενος από τους θαυμαστές του «Θεϊκός Μαρκήσιος», είναι γνωστός για τις ηδονιστικές και αθεϊστικές του θεωρήσεις. Επίσης, γνωστές είναι και οι σεξουαλικές του πρακτικές, όπως η γενετήσια διαστροφή της απόλαυσης του εκδηλούμενου φόβου, τρόμου και πόνου που προκαλούσε στις συντρόφους του. Τα έργα του περιέχουν ακραίες μορφές ερωτικών πρακτικών και συχνά οι περιγραφές του κινούνται μέσα στα όρια της πορνογραφίας. Εξ αιτίας της προκλητικής γραφής του, των ιδεών του αλλά και των σεξουαλικών του πρακτικών στις ερωτικές συντρόφους του πέρασε είκοσι εννέα χρόνια έγκλειστος σε άσυλα και σωφρονιστικά ιδρύματα.
Το έργο του προκαλεί μέχρι και σήμερα αντιμαχόμενες κριτικές, αλλά αποτελεί και πηγή έμπνευσης για συγγραφείς και καλλιτέχνες διαχρονικά. Η άποψη του ίδιου του συγγραφέα για το έργο του διαφαίνεται από τα λεγόμενά του:
«Ο τρόπος σκέψης μου είναι το αποτέλεσμα των στοχασμών μου. Είναι κομμάτι της εσώτερης ύπαρξής μου, του τρόπου που είμαι φτιαγμένος. Για το σύστημά μου, το οποίο αποδοκιμάζετε, είναι επίσης η μέγιστη παρηγοριά στη ζωή μου, η πηγή της ευτυχίας μου. Σημαίνει περισσότερα για μένα απ’ ό,τι η ίδια μου η ζωή.»
Διασύνδεση του σαδισμού με τον συγγραφέα
Ο γερμανός ψυχίατρος Richard von Krafft-Ebing εισήγαγε τον όρο σαδισμό (sadisme). Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1886 στο έργο του “Psychopathia Sexualis”. Η σημασία του όρου σχετίζεται με την επίδραση της σκληρότητας στη σεξουαλική διέγερση με την επιβολή σωματικού ή νοητικού πόνου ή και των δύο παράλληλα. Η αίσθηση σεξουαλικής ευχαρίστησης παράγεται από μία αρχική επιθυμία του υποκειμένου να πονέσει, να πληγώσει ή ακόμα και να καταστρέψει το σεξουαλικό αντικείμενο, ώστε να επιτευχθεί η σεξουαλική ευχαρίστηση.
Η ονομασία του ψυχοπαθολογικού όρου του σαδισμού προέρχεται από το όνομα του Μαρκήσιου ντε Σαντ. Ο συγγραφέας -μεταξύ πολλών άλλων- είχε αναφέρει:
«Η σκληρότητα είναι απλώς η ανθρώπινη ενέργεια που ο πολιτισμός δεν αλλοίωσε ακόμα ολότελα: είναι λοιπόν αρετή, όχι βίτσιο.»
«Μόνο μέσα από τον πόνο φτάνει κανείς στην ηδονή.»
Οι απόψεις, οι σεξουαλικές πρακτικές του συγγραφέα αλλά και η σεξουαλική δράση που περιγράφεται στα έργα του συντέλεσαν στο να δανείσει μεταθανάτια το όνομά του στον όρο.
Ο φιλοσοφικός του λόγος και οι κοινωνικές διαστάσεις του έργου του
Τα έργα του Μαρκήσιου Ντε Σαντ συγκαταλέγονται στα προκλητικότερα έργα όλων των εποχών. Το κείμενο αρχικά σοκάρει τον αναγνώστη λόγω της διαστροφής, της βιαιότητας των σκηνών αλλά και της βλασφημίας. Στα έργα του συγγραφέα παρατηρείται κατάλυση κάθε ηθικού ορίου και επίθεση σε κάθε κοινωνικό θεσμό. Ωστόσο, ο συγγραφέας δεν επιτίθεται στις αξίες του αναγνώστη αλλά στους θεσμούς της αριστοκρατίας, της θρησκείας και της οικογένειας.
Η φιλοσοφία του Μαρκήσιου ντε Σαντ πρεσβεύει μία ακραία μορφή ελευθερίας, μία ηθική ελευθεριότητα αναδύεται από το σύνολο του έργου του. Οι περιγραφές του συγγραφέα, πέρα που σοκάρουν τους αναγνώστες, πολλές φορές προκαλούν την οργή τους. Η βεβήλωση κάθε είδους ιερού αλλά και ηθικής προκαλεί μέχρι και σήμερα αντιδράσεις στο ανάγνωσμα των έργων του. Σε μερικά από τα πιο γνωστά του έργα: «Ζιστίν» (1791) και «120 μέρες στα Σόδομα» (1780) παραβιάζονται οι ηθικοί νόμοι της τότε συντηρητικής κοινωνίας και παρουσιάζουν ως ανώτατη αξία στη ζωή την ηδονή και την ατομική ικανοποίηση γενικότερα.
Κάποια αποφθέγματα του συγγραφέα, όπου διαφαίνεται η κριτική που ασκείται στη θρησκεία, στους νόμους, στην κοινωνική και σεξουαλική ηθική της εποχής:
«Η ιδέα του Θεού είναι το μόνο λάθος που δεν μπορώ να συγχωρήσω στον άνθρωπο.»
«Η ανοχή είναι αρετή των αδυνάμων.»
«Αν βασιστούμε στις θεωρίες των θεολόγων, θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Θεός έπλασε τους ανθρώπους με μοναδικό σκοπό να γεμίσει με κόσμο την κόλαση.»
«Ας τους αφήσουμε να μηρυκάζουν την αθλιότητά τους, δεν είναι άξιοι να τους κηρύξουμε την αλήθεια.»
«Η σεξουαλική επιθυμία είναι ένα πάθος στο οποίο υπάγονται όλα τα άλλα πάθη -συμφωνώ- αλλά και στο οποίο όλα ενώνονται.»
«Η πραγματική ευτυχία στηρίζεται στις αισθήσεις και η αρετή δεν ικανοποιεί καμιά από αυτές.»
«Δεν είμαστε πιο ένοχοι όταν ακολουθούμε τα πρωτόγονα ένστικτά μας που μας κυβερνούν, από ό,τι είναι ο Νείλος για τις πλημμύρες του ή η θάλασσα για τα κύματά της.»
«Υπάρχει κάτι πιο ανήθικο από τον πόλεμο;»
«Το ερωτικό πάθος είναι για τα άλλα πάθη ό,τι το νευρικό σύστημα για τη ζωή. Τα υποστηρίζει και τα δυναμώνει όλα. Φιλοδοξία, βαναυσότητα, φιλαργυρία, εκδίκηση, όλα πηγάζουν από το ερωτικό πάθος.»
«Δεν υπάρχει τρόμος που δεν έχει θεοποιηθεί, δεν υπάρχει αρετή που δεν έχει διασυρθεί.»
«Επομένως η καταστροφή, όπως και η δημιουργία, είναι μια από τις αποστολές της Φύσης.»
«Είναι μέσα στη σιωπή των νόμων που γεννιούνται οι μεγάλες πράξεις.»
Τα έργα του Μαρκήσιου ντε Σαντ αποσκοπούν στην αποτίναξη των δεσμών του ατόμου από κάθε ηθικό, νομικό ή θρησκευτικό πλαίσιο. Ο συγγραφέας αποζητά την απεξάρτηση από κάθε είδους ηθική/ κοινωνική/ θρησκευτική/ νομική αρχή. Η απεξάρτηση αυτή οδηγεί στην επίτευξη της ατομικής ικανοποίησης, η οποία θεωρείται από τον ίδιο η ανώτατη αξία.
Κριτική στο έργο του
Ο Μαρκήσιος ντε Σαντ από κάποιους θεωρείται ένας απλός προκλητικός συγγραφέας, ένας συγγραφέας στο κινήθηκε στα όρια της πορνογραφίας. Θεωρείται ότι κατέγραφε απλά τις φαντασιώσεις ενός ανθρώπου που αντλούσε την σεξουαλική ικανοποίησή του προκαλώντας πόνο και ταπείνωση στον ερωτικό του σύντροφο. Άλλοι πάλι τον συγκαταλέγουν ανάμεσα στους πιο ανατρεπτικούς κοινωνικούς φιλοσόφους της εποχής του. Μέσα από τα έργα του άσκησε δριμεία κριτική στην εκκλησία και τους πολιτικούς θεσμούς του 18ου αιώνα. Σημαντικό στοιχείο του έργου του η ακραία μορφή ελευθερίας που διέπει τη φιλοσοφία του συγγραφέα. Σύμφωνα μάλιστα με τον Φουκώ (1966): «Ο Σαντ αγγίζει τα πέρατα του κλασικού λόγου και στοχασμού. Βασιλεύει ακριβώς στα όριά τους. Μετά απ’ αυτόν η βία, η ζωή και ο θάνατος, η επιθυμία, η σεξουαλικότητα θα απλώσουν ένα τεράστιο σκιερό στρώμα που προσπαθούμε τώρα να συνεχίσουμε, όσο μπορούμε, μέσα στο δικό μας λόγο, τη δική μας ελευθερία, το δικό μας στοχασμό. Αλλά ο στοχασμός μας είναι τόσο σύντομος, η ελευθερία μας τόσο υποταγμένη, ο λόγος μας τόσο ξαναμασημένος που πρέπει πια ν’ αντιληφθούμε πως ουσιαστικά αυτό το υπόγειο στρώμα είναι μια απέραντη θάλασσα.». Ο Γάλλος ιστορικός ισχυριζόταν ότι όσο λιγότερο θα μπορούμε ν’ αλλάξουμε τον κόσμο, τόσο περισσότερο θα διαβάζουμε Σαντ.{1}
Πηγή:
{1} Από την παρουσίαση της έκδοσης: ΣΑΝΤ (ΜΑΡΚΗΣΙΟΣ ΝΤΕ ΣΑΝΤ), «ΟΙ 120 ΜΕΡΕΣ ΤΩΝ ΣΟΔΟΜΩΝ», ΕΞΑΝΤΑΣ (1997).
