Ο (εξπρεσιον)ισμός στην τέχνη
Στο καλλιτεχνικό κίνημα του εξπρεσιονισμού πρωτοστατεί η έκφραση, η εσωτερικότητα, το συναίσθημα. Πρόκειται για μια τεχνοτροπία υποκειμενικής μορφοποίησης της εξωτερικής εντύπωσης με υπερβολικό τονισμό του βιώματος. Ο δημιουργός μέσω εκείνου δηλώνει την έντονη ανάγκη να εκφράσει τον εαυτό και τον εσωτερικό του κόσμο. Στο πλαίσιο αυτό, έμφαση δίνεται στο υποκειμενικό βίωμα, τη συναισθηματική εντύπωση, κι όχι τόσο στις εικόνες του εξωτερικού κόσμου και την αναπαράστασή τους. Σε κάθε του έκφανση, ο εξπρεσιονισμός διακρίνεται από το στοιχείο της παραμόρφωσης, της ασχήμιας -ως άλλης όψης της ομορφιάς- και της υπερβολής.
Ζωγραφική:
Ως πρωτοποριακό κίνημα, ο εξπρεσιονισμός έπαιξε αρχικά σημαντικό ρόλο στη ζωγραφική, ενώ σύντομα υιοθετήθηκε από το θέατρο κι έπειτα από τη λογοτεχνία και την αρχιτεκτονική. Αισθητικά κυριαρχεί το έντονο χρώμα, οι γωνιώδεις κι επιθετικές φόρμες, ενώ πάντοτε είναι παρόν το στοιχείο της παραμόρφωσης και της υπερβολής. Τα χρώματα των Εξπρεσιονιστών δεν είναι χαρωπά, ήπια και γλυκά. Είναι βίαια και περισσότερο έντονα, ευρισκόμενα διαρκώς σε εκκωφαντικές αντιθέσεις μεταξύ τους. Οι γραμμές σκληρές και κοφτερές, οι φόρμες γωνιώδεις και επιθετικές. Η εμφάνιση του κινήματος στη ζωγραφική περιγράφεται εύστοχα από μια ηγετική μορφή του, τον Kandinsky:
«σε μία στιγμή απροσδιόριστη, από μία πηγή που εμείς επισημάναμε, έρχεται αναπόφευκτα στον κόσμο το έργο τέχνης. Ψυχρός υπολογισμός, κηλίδες άτακτα εκρηγνυόμενες, μαθηματικά ακριβής κατασκευή (ξεκάθαρη ή θολή), σχέδιο που σιωπά ή ουρλιάζει, λεπτόλογη επεξεργασία, χρωματικό πανηγύρι ή αργός ρυθμός από πλατιές, ήσυχες, ελαχιστοποιημένες επιφάνειες»
Μία γεύση από έργα που χαρακτηρίζονται από βαθιά εξπρεσιονιστική διάθεση:
Κινηματογράφος:
Η πρώτη ταινία του κινήματος, Το Εργαστήριο του Δρ. Καλιγκάρι (1920), είναι κι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά του δείγματα. Σύμφωνα με έναν εκ των σκηνογράφων της, τον Βάρμ, «η κινηματογραφική εικόνα έπρεπε να γίνει γραφιστική τέχνη». Στο πλαίσιο αυτό, ο Καλιγκάρι με το ακραίο του στιλιζάρισμα, αποτέλεσε πράγματι έναν κινούμενο εξπρεσιονιστικό πίνακα. Σχήματα παραμορφωμένα και υπερβολικά, ηθοποιοί βαριά μακιγιαρισμένοι, πλήρως εναρμονισμένοι με τον περιβάλλοντα χώρο, κινησιολογία αργή και σπασμωδική συναπαρτίζουν τα βασικότερα χαρακτηριστικά του κινήματος στον κινηματογραφικό χώρο. Στον Καλιγκάρι, το εξπρεσιονιστικό στιλιζάρισμα αξιοποιείται για να εκφράσει την παραμορφωμένη οπτική ενός τρελού. Ο σκοπός είναι ένας: να δούμε τον κόσμο όπως τον αντιλαμβάνεται ο ήρωας, να βιώσουμε την κυριολεκτικοποιημένη μεταφορά όπως ο ίδιος τη βιώνει.
Λογοτεχνία:
Ο εξπρεσιονισμός και στη λογοτεχνία αντιστρατεύεται τη ρεαλιστική αναπαράσταση, αποτυπώνοντας την εμπειρία του ανθρώπου από έναν κόσμο σπαραγμένο και παράλογο, διεκδικώντας έτσι την έκφραση της εσωτερικότητας και του πνεύματος. Απώτερος σκοπός των εξπρεσιονιστών υπήρξε η συμφιλίωση του ονειρικού με το πραγματικό, του αφηρημένου με το συγκεκριμένο, του πνεύματος με την ύλη, της εσωτερικότητας με την εξωτερική πραγματικότητα. Τα πρόσωπα που παρελαύνουν στη λογοτεχνία θα χαρακτηρίζονταν περισσότερο ψυχολογικοί τύποι, πλευρές μιας προσωπικότητας, παρά ολοκληρωμένες οντότητες. Η εξωτερική πραγματικότητα όπως εκείνα τη βιώνουν σκιαγραφείται εφιαλτική, αλλόκοτη, παράλογη. Σύντονη με αυτή την τάση είναι και μια προδιάθεση προς τη χρονική αοριστία, το αφηρημένο, το οριακά ασαφές. Άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα του κινήματος στη λογοτεχνία είναι η γλωσσική έκρηξη, το παραλήρημα, που φτάνει μέχρι και την άναρθρη κραυγή. Πληθώρα χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του ρεύματος εντοπίζεται στο πεζογραφικό έργο του Φραντς Κάφκα.
Θέατρο:
Έμφαση δίνεται, και πάλι, στην υποκειμενική έκφραση του καλλιτέχνη, ενώ βασικό στόχο αποτελεί η μετάδοση στον θεατή των έντονων -συχνά βίαιων- αισθήσεων, που γεννά η επαφή με την πραγματικότητα. Κεντρικό αίτημα αποτελεί η εξέγερση εναντίον της μιμητικής αναπαράστασης της πραγματικότητας. Κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί η έννοια του νέου ανθρώπου, που με όχημα την επαναστατικότητά του, εκφράζει την αντίθεσή του απέναντι στο πολιτικό και κοινωνικό κατεστημένο. Σχεδόν πάντοτε επικρατεί μια ονειρική και υποβλητική ατμόσφαιρα. Ο λόγος των προσώπων είναι συνήθως τηλεγραφικός, χειμαρρώδης ή αφαιρετικός. Η εκφορά του λόγου, οι χειρονομίες και οι κινήσεις τους είναι εμφατικές, συχνά αποσπασματικές, υπακούοντας στον ρυθμό του κειμένου. Τα σημαντικότερα είδη του εξπρεσιονιστικού θεάτρου είναι: το θέατρο της κραυγής, το θέατρο του καθαρού πνεύματος και το «δράμα του Εγώ».
Βιβλιογραφία:
David Bordwell-Kristin Thompson, Εισαγωγή στην τέχνη του κινηματογράφου, μτφ. Κατερίνα Κοκκινίδη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2012
