Στις 11 Ιουλίου 1891,  η διοικητική επιτροπή του Βρετανικού Μουσείου προσέρχεται σε συνεδρίαση. Ένα από τα θέματα της συζητησής τους είναι ο θησαυρός ανυπολόγιστης αξίας που βρέθηκε σ’ένα νησί κοντά στην Αθήνα, την Αίγινα,  μέσα σ’έναν άγνωστο αρχαίο τάφο. Ο θησαυρός είναι μία συλλογή πολύτιμων κοσμημάτων που όπως μαθαίνουμε από την αναφορά του διευθυντή της ελληνορωμαϊκής πτέρυγας A.S Murray πρέπει οπωσδήποτε να αποκτηθεί από το μουσείο! Στην ίδια αναφορά διαβάζουμε: “Oι αρχαιότητες αυτές προσφέρονται προς πώλησιν μέσω των κ. κ. Cresswell, 2, Red Lion Square,  Λονδίνο. Η τιμή που ζητούν είναι 6.000 λίρες Αγγλίας. O κ. Murray  προσπάθησε να κατεβάσει το ποσόν, αλλά ο ιδιοκτήτης των αντικειμένων ισχυρίζεται ότι τα κεφάλαια που διέθεσε για την ανασκαφή και ο προσωπικός κίνδυνος τον οποίο διέτρεξε δικαιολογούν αυτήν την τιμή. Αλλωστε, τα ίδια τα αντικείμενα πιστεύει ότι ξεπερνούν σε αξία ακόμη και αυτά που βρήκε ο Δρ Σλίμαν στις Μυκήνες. Αρνείται επομένως να μετριάσει τις οικονομικές του απαιτήσεις…’’ Εν τέλει, τον Μαϊο του επόμενου έτους  “Ο Θησαυρός της Αίγινας”  αγοράστηκε και επίσημα από το Βρετανικό Μουσείο για 4000 λίρες και από τότε εκτείθεται εκεί  ως μέρος της βασικής συλλογής του. 

Φυσικά και όλα αυτά έγιναν λαθραία, κάτω από την μύτη των ελληνικών αρχών, με τις φήμες στο νησί να οργιάζουν και την βρετανική πλευρά να προσπαθεί να καταπνίξει πληροφορίες. Έτσι στήθηκε το σκηνικό για μία περίπλοκη υπόθεση αρχαιοκαπηλίας που εμπλέκει αμπέλια, χρυσές κούκλες, Έλληνες και Άγγλους, νησιώτες και Πειραιώτες, έμπορους, αγρότες, βαρκάριδες, πρωθυπουργούς, βουλευτές και…σφουγγαράδες. 

Ο Θησαυρός

Ο Θησαυρός της Αίγινας είναι ουσιαστικά μία εντυπωσιακή συλλογή χρυσών κοσμημάτων με ημιπολύτιμους λήθους τα οποία χρονολογούνται μεταξύ 1850-1550 πΧ. Την συλλογή αποτελούν: χρυσά διαδήματα, 2 ζευγάρια εξαιρετικών χρυσών σκουλαρικιών, 1 χρυσό επιστήθιο κόσμημα, 1 χρυσό βραχιόλι, 5 χρυσά δαχτυλίδια με ένθετες πέτρες, 54 χρυσά κοσμήματα για ράψιμο πάνω σε ένδυμα κ.α. 

Ενώ στην πρώτη δημοσίευση τους από τον γνωστό ανασκαφέα της Κνωσού, Arthur Evans χαρακτηρίζονταν ως μυκηναϊκά, τα κοσμήματα είναι εν τέλει μινωικής τέχνης με επιρροές από τις περιοχές της Αίγυπτου, της Ανατολίας και των Λίβανου/Συρίας στην αισθητική και την τεχνοτροπία τους. Η ποικιλία της συλλογής έκανε για χρόνια ακόμα πιο αινιγματική την φύση της( υπήρχαν μελετητές που πρότειναν ότι τα κοσμήματα κλάπηκαν από τα Μάλια ενώ ακόμα έχει υποστηριχθεί  ότι είναι όλα τους φοινικικά.) Παλιότερα ύπηρχε η εντύπωση ότι προέρχονταν από έναν μόνο τάφο, αλλά πλέον η επιστημονική κοινότητα εκτιμά ότι προήλθαν από πολλαπλούς τάφους επιφανών Μινωϊτών που είχαν εγκατασταθεί στην ακρόπολη της Κολώνας την μέση και ύστερη εποχή του χαλκού. Τα περισσότερα κοσμήματα παρουσιάζουν ομοιότητες άρα φτιάχτηκαν στο ίδιο εργαστήρι, πιθανόν στην Αίγινα, ενώ κάποια άλλα είναι παλιότερα και χρονολογούνται στα 2100-1700 πΧ, ήταν δηλαδή ήδη αντίκες όταν ενταφιάστηκαν! Οι πολλαπλές επιρρόες στην τέχνη των κοσμημάτων και ο πλούτος τους μαρτυρούν την κοσμοπολίτικη και οικονομική δυναμική της αιγινήτικης κοινωνίας των 18-15 αιώνων πΧ.  

Τα πρόσωπα γύρω από το μυστήριο

Πώς βρέθηκαν μαζί όλα αυτά τα κοσμήματα από διαφορετικούς τάφους και χρονολογίες στο Βρετανικό Μουσείο το 1891; Εδώ τα πράγματα περιπλέκονται και δεν μπορούμε να υποδείξουμε κανέναν με σιγουριά ως ένοχο. Τα βασικά πρόσωπα της ιστορίας είναι η οικογένεια Brown, πιο συγκεκριμένα ο George Brown ο νεότερος και η μητέρα του Eliza, η υποτιθέμενη κουβερνάντα τους M.Sinclair και οι εμπορικοί συνεργάτες τους Frederic Cresswell και Μιχαήλ Εμμανουήλ. Από όλους αυτούς τους πιθανούς εμπλεκόμενους μόνο ο τελευταίος καταδικάστηκε για αρχαιοκαπηλία από τις ελληνικές αρχές και αργότερα αφέθηκε ελεύθερος.  

Ο Άγγλος G. Brown ο πρώτος συνεργαζόνταν με τον γαμπρό τον Randal Cresswell στον κλάδο της σπογγαλιείας. Περί το 1870 έγκαταστάθηκε στην Αίγινα όπου άνθιζε τότε το εμπόριο σφουγγαριών και έγινε αντιπρόσωπος της εταιρείας. Μαζί του ήρθαν φυσικά η γυναίκα του Eliza και τα πέντε παιδιά του, από τα οποία ο μεγαλύτερος  ονομαζόταν  G.Brown ο νεότερος. Όταν πέθανε ο G.Brown ο πρώτος το 1897, ο γιός του G.Brown ο νεότερος τον αντικατέστησε ως  αντιπρόσωπο της εταιρείας Cresswell Brothers(την οποία είχαν ιδρύσει οι γιοι του Randal Cresswell). Ο Frederic Cresswell ήταν το αφεντικό του νεότερου Brown και γνωστός αρχαιοκάπηλος σε άλλες υποθέσεις του Βρετανικού Μουσείου. Ο Μ. Εμμανουηλ ήταν και εκείνος αντιπρόσωπος της εταιρείας και προϊστάμενος του νεότερου Brown.  

Μπροστά από το κτήριο Brown

Την υπόθεση μυστηρίου ανέδειξε για πρώτη φορά σε δύο άρθα του το 1957 και αργότερα στο βιβλίο του το 1979 ο διευθυντής του ελληνορωμαϊκού τομέα του Βρετανικού Μουσείου  Reynold Higgins. Το 2003 η αρχαιολόγος Εύα Σημαντώνη-Μπουρνιά σε μία εκδηλωσή της στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας, βρέθηκε μπροστά σε καινούργια στοιχεία, προσφορά των κατοίκων του νησιού, και μελέτησε εκ νέου την υπόθεση αντισταθμίζοντας τα ευρήματα του R.Higgins. Το 2009 το Βρετανικό Μουσείο αφιέρωσε ένα ολόκληρο βιβλίο στον Θησαυρό της Αίγινας και συμφώνησε με την αρχική υπόθεση του Higgins. Σ ‘ένα κατατοπιστηκότατο άρθρο του ο Donald Mason συγκεντρώνει όλες αυτές τις ερμηνείες μαζί με νέα στοιχεία από τον τύπο και σημειώνει τις δικές του εκτιμήσεις.

Παρ’όλα αυτά, κανείς τους δεν κατηγορεί αφοριστικά κανένα από τα εμπλεκόμενα πρόσωπα γιατί δεν υπάρχουν αδειάσειστες αποδείξεις. Γι’αυτό και όσα καταγράφονται σε αυτό το κείμενο είναι αναδιατύπωση των υπάρχουσων θεωρίων γύρω από τα γεγονότα και δεν αποτελούν προσωπική γνώμη της αρθρογράφου ή του blog. 

Η Ανακάλυψη της “Χρυσής Κούκλας”

Η φημολογία των κατοίκων και του τύπου της εποχής “υποστήριζε” τα εξής: ο νεαρός έμπορος σφουγγαριών George Brown (ή και ο πατέρας του George Brown Ι σε μια άλλη εκδοχή) υποτίθεται βρήκε στο κτήμα της οικογένειας, απέναντι από τον αρχαιολογικό χώρο της Κολώνας, έναν θολωτό τάφο και μέσα τον θησαυρό τον οποίο και έκρυψε. Σε άλλη εκδοχή, ενώ γίνονταν εργασίες σε αυτό το αμπέλι  ένας εργάτης χτύπησε την οροφή του τάφου ή είχαν βάλει εκρηκτικά στο χώμα και βρέθηκε ο τάφος. Αυτά υποτίθεται έγιναν την εποχή του τρύγου(Αύγουστος-Νοέμβρης) είτε το 1897 είτε το 1890 είτε το 1891. Η φήμη άρχισε να διαδίδεται στο νησί και έφτασε στις αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής που κατηγορούσαν τον G.Brown ότι ανακάλυψε και αποκρύπτει ένα αρχαίο άγαλμα “με περίχρυσους πλοκάμους”. Το άγαλμα αυτό αργότερα θα γίνει γνωστό ώς η “χρυσή κούκλα” στην τοπική κοινωνία και ίσως πρόκειται για παρανόηση του χρυσού κοσμήματος της συλλογής “Ο Γητευτής των Ζώων” που απεικονίζει μία μορφή πλαισιωμένη από φύδια (πλοκάμια). Όπως μαθαίνουμε από δημοσιεύματα που συγκέντρωσε ο D.Mason η αστυνομία του νησιού και αργότερα ο ίδιος ο υπαστυνόμος Πειραιά, άρχισαν τις έρευνες στο σπίτι της οικογένειας Brown και την ανάκριση των μελών της. Επίσης, έχει βρεθεί γράμμα του βρετανού πρέσβη Sir Edmund Monson (26/2/1891) στον πρωθυπουργό Δεληγιάννη που του ζητεί να σταματήσει η αστυνομία να διώκει την κυρία Brown και τα παιδιά της. Ενώ ακόμη έχουν βρεθεί τηλεγραφήματα της Cresswell Brothers που παρακαλούν τον πρόξενο να υπερασπιστεί την οικογένεια του αντιπρόσωπού τους απέναντι στις ψεύδεις κατηγορίες. Άρα γνωρίζουμε σίγουρα ότι μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου του 1891 οι ελληνικές αρχές αντιμετώπιζαν την κατηγορία σαν αληθινή και ανέκριναν ιδιαιτέρως τις κόρες της οικογένειας. Παράλληλα, η Σημαντώνη-Μπουρνιά βρήκε στο αρχείο της οικογένειας Brown γράμματα που μαρτυρούν ότι ο G.Brown από τον Ιούνιο του 1890 ως τα μέσα του Φεβρουαρίου 1891 βρισκόταν στο νησί Λαμπιδούσα στην Μάλτα και όχι στην Αίγινα. Να σημειωθεί επίσης ότι η οικογένεια αγόρασε το κτήμα από τον Μ.Εμμανουήλ στις 2/3/1890 και προηγουμένως ανήκε σε κάποιον Γ. Μάρκελλο και έτσι το ονομά του τότε βουλευτή Μάρκελλου εμπλέχθηκε (παράλογα) στην υπόθεση από τον τύπο της εποχής. 

Το ταξίδι στο Λονδίνο 

Στα μέσα Ιουνίου 1891 η χήρα Eliza Brown αποφάσισε να ταξιδέψει στο Λονδίνο με το πλοίο Bukhara. Φημολογείται ότι μαζί της πήρε την “χρυσή κούκλα” για να την πουλήσει στο Λονδίνο, αλλά δυστυχώς εν μέσω του ταξιδιού αρρώστησε και πέθανε. Το σώμα της ευλογήθηκε και τάφηκε στην θάλασσα και η κούκλα δεν βρέθηκε ποτέ. Μάλλον λοιπόν πρόκειται για μία φουσκωμένη ιστορία των νησιωτών; Το θέμα είναι πιο περίπλοκο. Ο μελετητής Higgins δέχτηκε ένα γράμμα το 1976 από τον εγγονό του Μ.Εμμανουήλ, που παρότι περιέχει κάποιες χρονικές ανακρίβειες, υποστηρίζει την συγκεκριμένη εκδοχή των γεγονότων. Στο γράμμα διαβάζουμε ότι ένας  βαρκάρης κατείγγηλε στις αρχές επώνυμα  ότι μετέφερε την κ. Brown στο πλοίο της και ότι μαζί της στην βάρκα για να την βοηθήσει να φυγαδεύσει την “χρυσή κούκλα” βρισκόταν και ο Μ. Εμμανουήλ. Σύμφωνα επίσης με το γράμμα, εξαιτίας αυτής της καταγγελίας ο Εμμανουήλ καταδικάστηκε και αργότερα “αθωώθηκε”  επειδή είχε γνωστούς στην βρετανική πρεσβεία. Η Σημαντώνη-Μπουρνιά δεν δέχεται αυτήν την ερμηνεία των γεγονότων. Θεωρεί αδύνατο η Brown να έφτασε με βάρκα στο κρουαζιερόπλοιό της από την Αίγινα και να μην βρέθηκε από το πλήρωμα η κούκλα πάνω της όταν απεβίωσε. Όμως, νεότερες πληροφορίες από τον D.Mason αποδεικνύουν ότι στο πλοίο Bukhara η Brown δεν ήταν μόνη αλλά επιβιβάστηκε από το Brindizi με την οικογένειά της. Η καταγραφή των επιβατών δείχνει εκείνη, δύο ανύπαντρες γυναίκες (την κόρη και την κουβερνάντα της), δύο παιδιά και έναν ανύπαντρο άντρα(τον γιό της G.Brown;). Άρα υποθετικά θα μπορούσαν εκείνοι να μεταφέρουν και να κρύψουν την “κούκλα” όταν απεβίωσε; Η υπόθεση αυτή του Mason δεν επιβεβαιώνεται από πουθενά φυσικά. Επίσης, οι βαρκάριδες χρησιμοποιούνταν στην Αίγινα για να μεταφέρουν τους ταξιδίωτες από και προς τα πλοία που πήγαιναν Πειραιά καθώς το λιμάνι ήταν ρηχό. Οπότε δεν είναι παράλογο ό,τι ένας βαρκάρης την μετέφερε στο πλοίο της γραμμής και όχι φυσικά στο πλοίο για Λονδίνο. 

Όσα γνωρίζουμε

Το πλοίο Bukhara  έφτασε στο Λονδίνο την 1/7/1891. Ο θησαυρός παρουσιάστηκε από έναν αντιπρόσωπο της εταιρείας Cresswell και η συνεδρίαση για την αποκτησή του έλαβε χώρα στις 10/7/1891. Τον Μαίου του 1892 η συλλογή έγινε επίσημα μέρος των εκθεμάτων. Αυτά είναι γνωστά από τα αρχεία του Μουσείου. 

Όμως, στα δημόσια αρχεία του Μουσείου και μετέπειτα του Βρετανικού Κοινοβουλίου ο πωλητής και ο ακριβής τόπος καταγωγής του θησαυρού δεν καταφράφονται πουθενά ώστε να προστατευθούν οι  αρχαιοκάπηλοι. Υπάρχει μία σημειωμένη με Χ τοποθεσία σ’έναν χάρτη από έναν έφορο του Μουσείου αλλά δεν είναι ακριβής. Ήδη από το 1894 Έλληνες και ξένοι αρχαιολόγοι είχαν προσπαθήσει να βρούν την τοποθεσία του τάφου. Το 1904 ο Ε. Κεραμόπουλος έλαβε άδεια από την οικογένεια και έκανε ανασκαφές σε συγκεκριμένα σημεία του κτήματος Brown τα οποία μάλιστα έφεραν στο φως την ύπαρξη τρίων μυκηναϊκών ασύλληπτων τάφων με αντικείμενα και σκελετούς και ενός συλλημένου. Μάλλον σε αυτόν τον συλλημένο τάφο βρέθηκε ο θησαυρός και από τον μεγάλο όγκο του χώματος μέσα του εικάζεται ότι ο τάφος είχε ανοιχτεί ήδη από την αρχαιότητα. Άρα μάλλον ο θησαυρός είχε κλαπεί από Μυκηναίους τυμβωρήχους που τον έκρυψαν σε κάποιο πυθάρι στον τάφο και δεν τον ξαναβρήκαν ποτέ (ίσως πιάστηκαν και θανατώθηκαν). Πάντως, η ύπαρξη μυκηναϊκών τάφων στο κτήμα Brown και η ύπαρξη Μινωϊτών στην Αίγινα επιβεβαιώνεται αρχαιολογικά.

Η λύση στο μυστήριο: όσα δεν γνωρίζουμε

Ο Higgins υποστηρίζει ότι ο θησαυρός βρέθηκε και πωλήθηκε από τον G.Brown II. Κατέγραψε μάλιστα μία συνομιλία με τον γιό του G.Brown II που του επιβεβαιώσε την ιστορία για το πατέρα του(βέβαια σύμφωνα με την Σημαντώνη-Μπουρνιά ο Higgins μίλησε με άλλον Brown τελικά και όχι τον γιό του). Κατέγραψε και άλλες μαρτυρίες που δείχνουν προς αυτήν την κατεύθυνση (οι οποίες δεν μπορούν πλέον να μελετηθούν εκ νέου λόγω θανάτου των προσώπων) . Ανακάλυψε ακόμα το γράμμα της υποτιθέμενης κουβερνάντας της οικογένειας M. Sinclair προς το Βρετανικό Μουσείο που παρέχει ενδείξεις για αυτήν την εκδοχή των γεγονότων. Σύμφωνα με την κουβερνάντα, όταν βρέθηκε ο θησαυρός η οικογένεια της χάρισε κάποιες χάντρες και ένα αγγείο τις οποίες στο γράμμα της επιθυμεί να πουλήσει στο Μουσείο. Οι χάντρες πράγματι είναι πλέον αποδεδειγμένα μέρος της ίδιας συλλογής. Η δις Sinclair φαίνεται να ξέρει ακόμα πληροφορίες που δεν ήταν γνωστές στο κοινό. Όπως το όνομα του πωλητή (Frederic Cresswell) , το ποσό που του προσφέρθηκε, την γενικότερη τοποθεσία του τάφου, το πώς μεταφέρθηκε στην Αγγλία και ότι υπήρχαν κάποια άλλα αρχαία αγγεία που δεν μεταφέρθηκαν. Πράγματι ο Cresswell αργότερα πούλησε κάποια μυκηναϊκά αγγεία από το ίδιο μέρος στον Evans(ίσως γι’ αυτό ο τελευταίος χρονολόγησε τον θησαυρό σε αυτήν την περίοδο). Η υπόθεση του Higgins για το πώς συνέβησαν τα γεγονότα είναι η πιο διαδεδομένη, αν και οι καινούργιες μελέτες έχουν διατυπώσει κάποια λάθη και ανακρίβιες στην αφηγησή του. Ο ίδιος πίστευε ούτως ή άλλως ότι η εκδοχή του βρίσκεται κοντά στην πραγματικότητα αλλά δεν μπορεί να την αποτυπώσει ακριβώς.

Αντίθετα, η Σημαντώνη-Μπουρνιά πιστεύει ότι είναι μικρό διάστημα μεταξύ πρώτης και δεκάτης Ιουλίου για να λάβει μέρος η συναλλαγή και θεωρεί απίθανο ο θησαυρός να μεταφέρθηκε από τον G.Brown στο Λονδίνο γιατί σε επιστολές της εταιρείας φαίνεται ότι μέχρι το φθινόπωρο του 1891 ήταν απασχολημένος με τα σφουγγάρια από την Λαμπιδούσα στην Αίγινα και τον χαμό της μητέρας του. Χωρίς όμως να αποκλείει εντελώς την εμπλοκή του. Υποθέτει ότι μάλλον η λαθραία πώληση σχεδιάστηκε από τον Cresswell (και τον Εμμανουηλ;), για τον οποίο μάλιστα λεγόνταν ότι “πωλούσε ότι αρχαίο έβρισκε”. Θεωρεί ό,τι στο νησί και στον τύπο παρερμηνεύτηκε η πληροφορία για έναν άγγλο σφουγγαρά που πούλησε τον αρχαίο θησαυρό από την περιοχή της Κολώνας και έτσι στιγματίστηκε ο λάθος άγγλος σφουγγαράς, δηλαδή ο Brown. Μάλιστα εικάζει ότι ο θησαυρός φυγαδεύτηκε μέσα σε σφουγγάρια!

Ο Mason προτείνει μία τρίτη υπόθεση, ίσως το πυθάρι με τον θησαυρό να βρέθηκε τυχαία από τις κόρες της οικογένειας όσο ο αδελφός τους έλειπε, γι’αυτό και η αστυνομία επικεντρώθηκε στην ανάκριση εκείνων. Οι εργάτες στο χωράφι έριξαν μια σκαστή ματιά στο εύρημα των κοριτσιών, είδαν το περιδέραιο και υπέθεσαν ότι πρόκειται για χρυσό αγαλματίδιο. Από τότε γεννήθηκε μία φήμη που θα έβαζε την οικογένεια τους σε πολλές δυσκολίες.  Αλλά και πάλι αυτή η μυθιστορηματική υπόθεση δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί.

Ο Μ.Εμμανουήλ κατέληξε μπλεγμένος σε πολλές δικαστικές διαμάχες και για ένα διάστημα στην φυλακή. Αργότερα μετανάστευσε στο Tarpon Springs. Ο George Brown II μετανάστευσε και εκείνος για ένα διάστημα στην Ονδούρα για οικονομικούς λόγους, οι φήμες για την εμπλοκή του συνεχίζουν να υπάρχουν ως και σήμερα. Δύο από τα πρόσωπα σχετικά με την υπόθεση  φαίνεται ότι όχι μόνο δεν είχαν χρηματικές απολαβές αλλά βίωσαν πολλές νομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Κανείς λοιπόν δεν επωφελήθηκε από τον θησαυρό πέρα από τον πωλητή και το Βρετανικό Μουσείο. Και σίγουρα δεν επωφεληθήκαμε εμείς σαν κοινωνία. Γιατί κάθε φορά που ένα ιστορικό κειμήλιο ξεριζώνεται για το κέρδος από τον τόπο καταγωγής του, χάνεται και λίγη από την γνώση της ιστορίας μας. Μπορούμε μόνο να φανταστούμε τι περισσότερο θα είχαν ανακαλύψει οι αρχαιολόγοι αν έβρισκαν τον Θησαυρό της Αίγινας ανέγγιχτο στο τόπο όπου θάφτηκε. 

Πηγές: