Victor Frankl : Το Νόημα της Ζωής!
Τον Ιανουάριο του 2006, έθνη από όλο τον κόσμο παρακολούθησαν την πρώτη Διεθνή Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος, κατά την εξηκοστή επέτειο της απελευθέρωσης από το στρατόπεδο του Άουσβιτς, όπου ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Λίγο καιρό μετά, ήταν σε θέση να εορτάσουν «την επέτειο ενός από τα πιο ακατάλυτα κείμενα για εκείνη τη φριχτή εποχή», Το Νόημα της Ζωής του Victor Frankl. Ο συγγραφέας περιγράφει τις εμπειρίες του κατά την παραμονή του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και αναλύει την ψυχοθεραπευτική μέθοδο της λογοθεραπείας. Το Νόημα της Ζωής εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1946 και θεωρείται ένα από τα δέκα σημαντικότερα βιβλία της εποχής μας.
Αφορμή για τη συγγραφή του βιβλίου του Victor Frankl στάθηκε η σύλληψη και ο εκτοπισμός τόσο του ίδιου, όσο και της οικογένειάς του, το Σεπτέμβριο του 1942. Τα επόμενα τρία χρόνια της ζωής του, ο συγγραφέας παρέμεινε σε τέσσερα διαφορετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, «απογυμνωμένος από καθετί που τον συνέδεε με τη ζωή, μέχρι την ημέρα της απελευθέρωσής του». Είναι συγκλονιστικός, ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ο Frankl «γαντζώθηκε στη ζωή, και στην κατάφαση στη ζωή». Συγκλονιστικά απλοί, συγχρόνως, είναι οι λόγοι για τους οποίους επιδίωξε να παραμείνει ζωντανός. Ο έρωτας και η γνώση συναποτελούν το νόημα της ζωής για τον Victor Frankl, δίνοντάς του ένα πανίσχυρο κίνητρο για να κρατηθεί στη ζωή.
Το βιβλίο του είναι εμποτισμένο με τα λόγια του Νίτσε: «Αυτός που έχει ένα γιατί για να ζήσει μπορεί να υπομείνει σχεδόν το κάθε πώς». Ο Frankl πίστευε βαθύτατα πως οι αιχμάλωτοι που πέθαναν πρώτοι ήταν εκείνοι που εγκατέλειψαν την ελπίδα τους για τη ζωή. Από την άλλη πλευρά, ο ίδιος δεν σταμάτησε λεπτό να νοσταλγεί τη σύζυγό του με την προοπτική να τη δει ξανά, ενώ ονειρευόταν ότι δίνει διαλέξεις μετά τον πόλεμο σχετικά με τα όσα διδάχτηκε από την εμπειρία του Άουσβιτς. Μία από τις κεντρικές ιδέες του Frankl αποτελεί η πεποίθηση ότι η ζωή είναι μία αναζήτηση νοήματος, και όχι μία αναζήτηση ηδονής, σύμφωνα με τον Freud ή μία αναζήτηση ισχύος, όπως υποστήριζε ο Alfred Adler. Τρεις πιθανές πηγές νοήματος για τον Frankl είναι η εργασία, δηλαδή, να κάνεις κάτι έμπλεο σημασίας, η αγάπη -να νοιάζεσαι για έναν άλλο άνθρωπο- και το σθένος απέναντι στις δυσκολίες. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Frankl, «το μύχιο, το εσωτερικό σθένος του ανθρώπου μπορεί να τον υψώσει πάνω από την εξωτερική μοίρα του».
Ένα ακόμη ανθεκτικό στοιχείο της ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης του Frankl αποτελεί η ελευθερία του ανθρώπου να επιλέξει πώς θα αντιδράσει στην κατάσταση που καλείται να αντιμετωπίσει, ακόμα και αν δυνάμεις πέρα από τον έλεγχό του, μπορούν να του πάρουν όλα όσα έχει. «Δεν μπορείς να ελέγχεις τι συμβαίνει στη ζωή σου, αλλά μπορείς πάντα να ελέγχεις τι θα αισθανθείς και τι θα κάνεις σχετικά με αυτό που σου συμβαίνει». Πεποίθηση του Frankl ήταν ότι ποτέ οι άνθρωποι δε μένουν δίχως τίποτα, εφόσον διατηρούν την ελευθερία να επιλέξουν πώς θα αντιδράσουν. Ο Harold Kushner πρέσβευε πως «έχουμε φτάσει να γνωρίσουμε τον Άνθρωπο όπως αληθινά είναι. Άνθρωπος, εντέλει, είναι το ον που επινόησε τους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς, ωστόσο, είναι επίσης το ον που μπήκε σ’ εκείνους τους θαλάμους αερίων ορθός, με την Προσευχή του Κυρίου ή το Σεμά Γισραέλ στα χείλη του».
Ο Victor Frankl συμβούλευε τους φοιτητές του τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική ως εξής: «H επιτυχία, όπως και η ευτυχία, δεν μπορούν να αναζητηθούν, πρέπει να προκύψουν, και δεν προκύπτουν παρά μονάχα ως αθέλητο επακόλουθο της αφοσίωσής σας σε ένα σκοπό μεγαλύτερο από τον εαυτό σας ή ως υποπροϊόν της παράδοσής σας σε έναν άνθρωπο άλλον από τον ίδιο τον εαυτό σας. Η ευτυχία πρέπει να συμβεί, και το ίδιο ισχύει και για την επιτυχία: πρέπει να την αφήσετε να συμβεί με το να μη νοιάζεστε γι’ αυτήν». Ο σκοπός αυτός που νοηματοδοτεί τη ζωή όλων των ανθρώπων είναι για τον Frankl η κινητήρια δύναμη αφ’ ενός για την επιβίωση του ίδιου και τη διατήρηση της ελπίδας του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και αφ’ ετέρου για τη συγγραφή του εν λόγω βιβλίου και την δημιουργία της ψυχοθεραπευτικής του προσέγγισης.
Ο Frankl διέκρινε τρεις φάσεις στις πνευματικές αντιδράσεις του εγκλείστου σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης: την περίοδο που ακολουθεί την εισαγωγή του στο στρατόπεδο, την περίοδο στη διάρκεια της οποίας είναι για τα καλά περιχαρακομένος στη ρουτίνα του στρατοπέδου και την περίοδο που ακολουθεί την αποφυλάκιση και απελευθέρωσή του. «Μία ανώμαλη αντίδραση σε μία ανώμαλη κατάσταση είναι ομαλή συμπεριφορά». Ο συγγραφέας, ως ψυχίατρος, υποστηρίζει ότι η αντίδραση ενός ανθρώπου που εισάγεται σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης αντιπροσωπεύει μία ανώμαλη κατάσταση του νου η οποία αποτελεί μία ομαλή και τυπική αντίδραση σε δεδομένες περιστάσεις. Αντιδράσεις όπως το πρώτο σοκ της εισαγωγής στο στρατόπεδο, το χιούμορ και η περιέργεια για τις ενδεχόμενες «εκπλήξεις» που προέκυπταν μέσα από την καθημερινότητα των αιχμαλώτων, άρχισαν να αλλάζουν στη συνέχεια της παραμονής τους στο στρατόπεδο.
Έτσι, προχώρησαν στη φάση της σχετικής απάθειας, έφταναν δηλαδή σε «ένα είδος συναισθηματικού θανάτου», όπως πολύ χαρακτηριστικά σημειώνει ο Frankl. Τα συναισθήματα των αιχμαλώτων είχαν αμβλυνθεί, ενώ παρακολουθούσαν τα γεγονότα στο στρατόπεδο ασυγκίνητοι. Η αηδία, η φρίκη και ο οίκτος ήταν συναισθήματα που δεν μπορούσαν πια να αισθανθούν ως θεατές απάνθρωπων καταστάσεων στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Οι έγκλειστοι ήταν αναίσθητοι «απέναντι στους δαρμούς της κάθε μέρας και της κάθε ώρας». Η αναισθησία τους αυτή αποτελούσε για εκείνους ένα αναγκαίο προστατευτικό κέλυφος. Ήταν στην πραγματικότητα ένας απαραίτητος μηχανισμός αυτοάμυνας. Όλες οι προσπάθειες των αιχμαλώτων και όλα τα συναισθήματα επικεντρώνονταν στη διατήρηση της ζωής τους και της ζωής των συνανθρώπων τους. Αποτέλεσμα της αδιάκοπης αναγκαιότητάς τους να κρατηθούν ζωντανοί ήταν μία «παλινδρόμηση», δηλαδή «μία οπισθοδρόμηση σε κάποια πιο πρωτόγονη μορφή ψυχικής και πνευματικής ζωής».
Ο Frankl, ωστόσο, σημειώνει πως «παρά τον επιβεβλημένο σωματικό και διανοητικό πρωτογονισμό της ζωής σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, υπήρχε η δυνατότητα εμβάθυνσης της πνευματικής ζωής». Μέσα από τη δική του βαθύτερη ενδοσκόπηση προκύπτει ότι «η αγάπη είναι ο υπέρτατος και υψηλότερος σκοπός στον οποίο μπορεί ο άνθρωπος να αποβλέπει». Συνειδητοποίησε, πιο συγκεκριμένα, «το νόημα του μέγιστου μυστικού» που μεταδίδεται μέσω της ανθρώπινης ποίησης και της ανθρώπινης σκέψης και πίστης. Η σωτηρία του ανθρώπου είναι μέσα από την αγάπη και μέσα στην αγάπη. Νοσταλγώντας τους αγαπημένους του, ένας άνθρωπος που τίποτα δεν του έχει μείνει στον κόσμο, μπορεί να αισθανθεί ευδαιμονία, έστω και αν αυτή διαρκεί μόνο μία στιγμή. «Σε μια θέση απόλυτης ερήμωσης, όταν ο άνθρωπος δεν μπορεί να εκφραστεί με θετική δράση, όταν το μοναδικό του επίτευγμα ενδέχεται να συνίσταται στο να υπομένει τα βάσανά του με τον σωστό τρόπο –έναν αξιότιμο τρόπο-, σε μια τέτοια θέση, μπορεί κανείς μέσα από τον έμπλεο αγάπης συλλογισμό των αγαπημένων του, να πετύχει την πλήρωση».
Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, επιπλέον, οι αιχμάλωτοι μπορούσαν να στρέψουν την προσοχή τους «σε ένα πανέμορφο ηλιοβασίλεμα, που έλαμπε μέσα από τα ψηλά δέντρα των δρυμών της Βαβαρίας». «Σαν σταθήκαμε έξω είδαμε δυσοίωνα σύννεφα να λάμπουν στα δυτικά και όλο τον ουρανό γεμάτο σύννεφα που ολοένα άλλαζαν σχήμα και χρώμα, από το γαλάζιο του ατσαλιού στο κόκκινο του αίματος», αναφέρει ο συγγραφέας, περιγράφοντας πολύ γλαφυρά την εικόνα του ηλιοβασιλέματος. Παραδόξως, οι έγκλειστοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μπορούσαν να έρθουν σε επαφή με την τέχνη. «Ένα είδος αυτοσχέδιου καμπαρέ στηνόταν από καιρό εις καιρό», ενώ υπήρχαν τραγούδια, ποιήματα, αστεία και σάτιρα σχετικά με την κατάσταση στο στρατόπεδο. Ακόμη, εντύπωση προκαλεί η ύπαρξη μίας αίσθησης χιούμορ στο στρατόπεδο από τους αιχμαλώτους. Ο ίδιος ο Frankl πρότεινε σε έναν φίλο του να υποσχεθούν ο ένας στον άλλον ότι θα επινοούν τουλάχιστον μία διασκεδαστική ιστορία καθημερινά, σχετικά με κάποιο περιστατικό που θα μπορούσε να συμβεί κάποια μέρα μετά την απελευθέρωσή τους.
Συνεπώς, οι εμπειρίες της ζωής στο στρατόπεδο καταδεικνύουν σύμφωνα με τον Frankl, ότι κάθε άνθρωπος έχει επιλογή δράσης. «Ο άνθρωπος μπορεί να διατηρήσει ένα ίχνος πνευματικής ελευθερίας, ανεξαρτησίας πνεύματος, ακόμη και σε τέτοιες τρομερές συνθήκες ψυχικής και σωματικής πίεσης». Προσθέτει ακόμη πως μπορείς να αφαιρέσεις από έναν άνθρωπο τα πάντα εκτός από «την εσχάτη των ανθρώπινων ελευθεριών», όπως πολύ χαρακτηριστικά επισημαίνει, που δεν είναι άλλη από την επιλογή της στάσης ενός ανθρώπου απέναντι σε ένα δεδομένο σύνολο περιστάσεων, το να επιλέγει να ακολουθήσει τον δικό του δρόμο. Υπογραμμίζει, επίσης, πως δεν είναι μόνο η δημιουργικότητα και η απόλαυση έμπλεες νοήματος, αλλά πως υπάρχει ένα νόημα και στην οδύνη, στο “πάσχειν”, καθώς αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, «ακόμη και ως μοίρα και ως θάνατος. Δίχως “πάσχειν” και θάνατο η ζωή δεν μπορεί να είναι πλήρης». Ο άνθρωπος –ακόμη και κάτω από τις πιο δύσκολες περιστάσεις- έχει άφθονες ευκαιρίες να προσθέσει ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή του και να αξιοποιήσει ή να απορρίψει αυτές τις δυνατότητες.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΜΙΧΑΚΗ
