Βγαίνοντας από ένα θερινό σινεμά της Αθήνας και έχοντας μόλις δει τον Πολίτη Κέιν (1941) του Όρσον Γουέλς για πρώτη φορά, η σκέψη που είχα ήταν: «Αυτή ήταν τελικά η καλύτερη ταινία που γυρίστηκε ποτέ;». Εντυπωσιασμένος σίγουρα, μα όχι συνεπαρμένος, όπως προσδοκούσα, καταχώρησα τον Πολίτη Κέιν στην ταινιοθήκη του μυαλού μου ως μία αξιόλογη παραγωγή, ίσως όμως υπερτιμημένη από το κινηματογραφικό κοινό και τους κριτικούς.

Ξεχνάμε συχνά πως μια ταινία δεν είναι μονάχα η σκηνοθεσία, το σενάριο και οι ερμηνείες. Είναι επίσης οι άνθρωποι, είναι η εποχή, είναι οι συνθήκες, είναι η ιστορία μπροστά και πίσω από την κάμερα. Κι έτσι ήταν αρκετά αργότερα, σε ένα μάθημα ανάλυσης κινηματογράφου, που ο Πολίτης Κέιν με συνεπήρε τελικά, όχι όσο προσδοκούσα απ’ την αρχή, μα αρκετά παραπάνω. Για τις κινηματογραφικές τεχνικές που αξιοποίησε, και που πρακτικά εφηύρε, ο Όρσον Γουέλς υπάρχουν ήδη αμέτρητες αναφορές και αναλύσεις, συνεπώς ένα ακόμη κείμενο πλέκοντας το εγκώμιό τους μοιάζει περιττό. Στο παρόν άρθρο λοιπόν διάλεξα να αναφερθώ στην ιστορία γύρω από τον Πολίτη Κέιν και στον σκηνοθέτη και πρωταγωνιστή της ταινίας, Όρσον Γουέλς.

Η εταιρεία παραγωγής του Πολίτη Κέιν ήταν η RKO Radio Pictures. Tο 1939, η εταιρεία αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα λόγω της εθνικής οικονομικής κρίσης και είχε ανάγκη από την παραγωγή ταινιών που θα γινόντουσαν μεγάλες εισπρακτικές επιτυχίες. Για τον σκοπό αυτόν, προσέλαβαν τον 23χρονο τότε Όρσον Γουέλς. Εκείνη την εποχή, ο Όρσον Γουέλς, παρά το νεαρό της ηλικίας του, ήταν ήδη ένας καταξιωμένος συγγραφέας, ηθοποιός και σκηνοθέτης θεάτρου, μίμος, μουσικός, τραγουδιστής, ζωγράφος, σκιτσογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και, φυσικά, ραδιοφωνικός παραγωγός. Διάσημη είναι άλλωστε  η ραδιοφωνική παραγωγή του Γουέλς με τίτλο “The War of the Worlds”, που μεταδόθηκε από το CBS Radio το 1938, με θέμα την επίθεση Αρειανών στην Νέα Υόρκη.

Η παραγωγή ήταν σκηνοθετημένη από τον Γουέλς με τέτοια μαεστρία, ώστε το κοινό πίστεψε πως η εισβολή Αρειανών συνέβαινε πραγματικά και πως η Νέα Υόρκη είχε μολυνθεί με δηλητηριώδες αέριο, με αποτέλεσμα να προκληθεί εθνικός πανικός. Η παραγωγή αυτή έκανε τον Γουέλς διάσημο στο ευρύτερο κοινό και ήταν εκείνη που τράβηξε την προσοχή της RKO, η οποία βρήκε στο πρόσωπό του την ανανέωση που τόσο είχαν ανάγκη. Έτσι, η εταιρεία προσέλαβε τον Γουέλς με ένα συμβόλαιο για 2 ταινίες και την ελευθερία να δράσει όπως εκείνος θέλει, χωρίς περιορισμούς και παρεμβάσεις από την παραγωγή. Η πρώτη εκ των δύο αυτών ταινιών ήταν ο Πολίτης Κέιν.

Ο κεντρικός χαρακτήρας της ταινίας είναι ο Τσαρλς Φόστερ Κέιν, τον οποίο υποδύεται ο Όρσον Γουέλς. Ο χαρακτήρας του Κέιν στην πραγματικότητα βασίζεται στον Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ (W. R. Hearst), Αμερικανό επιχειρηματία, ο οποίος ήταν ιδιοκτήτης της μεγαλύτερης αλυσίδας εφημερίδων και μίντια της εποχής, την Hearst Communications. Ο Χιρστ ήταν επίσης ο πρώτος που εισήγαγε στον δημοσιογραφικό χώρο τις μεθόδους του «κίτρινου» τύπου, με τεράστια εισπρακτική επιτυχία, και θεωρείται προκάτοχος και εμπνευστής του Ρούπερτ Μέρντοχ, εν ζωή Αυστραλού μεγιστάνα των διεθνών ΜΜΕ. Ο Χιρστ εκμεταλλεύτηκε την εξουσία και την επιρροή που αντλούσε από τη δημοτικότητα των εφημερίδων του στο κοινό για να εισέλθει στον πολιτικό χώρο κατά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο με το κόμμα των Δημοκρατικών, ενώ με το πέρας του πολέμου υιοθέτησε πιο συντηρητικές πολιτικές θέσεις.

Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ (W. R. Hearst)

Όταν ο Χιρστ έμαθε για την δημιουργία ταινίας βασισμένης στη ζωή του από την RKO, απαίτησε από την εταιρεία να σταματήσει άμεσα την παραγωγή και να αποσύρει την ταινία. Η RKO αρνήθηκε, κι έτσι ο Χιρστ, έχοντας στη διάθεσή του όλα τα μέσα για να θάψει την παραγωγή, δηλαδή μία μιντιακή αυτοκρατορία και την πολιτική του επιρροή, ξεκίνησε τον πόλεμο εναντίον της RKO και του Όρσον Γουέλς. Έτσι, ο Γουέλς ξεκινάει τα γυρίσματα με μηδενική σχεδόν κάλυψη από τον Τύπο. Όταν η παραγωγή ολοκληρώνεται, το 1941, οι εφημερίδες του Χιρστ έχουν κάνει τόσο καλή δουλειά που μονάχα μερικά σινεμά σε ολόκληρη τη χώρα δέχονται να την προβάλουν. Οι περισσότεροι κριτικοί κινηματογράφου της εποχής γράφουν για παταγώδη αποτυχία, ενώ υπάρχουν ελάχιστη που την περιγράφουν ως αριστούργημα.

Το 1942, ο  Όρσον Γουέλς, σε ηλικία μόλις 26 ετών, κερδίζει το Όσκαρ Πρωτότυπου Σεναρίου και γίνεται ο νεότερος σεναριογράφος που κερδίζει το συγκεκριμένο βραβείο στην ιστορία του Χόλιγουντ. Ένα ρεκόρ που διατηρεί μέχρι και το 1998, όταν ο Μπεν Άφλεκ σε ηλικία 25 ετών κερδίζει το ίδιο βραβείο για την ταινία Ο Ξεχωριστός Γουίλ Χάντινγκ (1997). Στην τελετή απονομής του 1942, ο Όρσον Γουέλς είναι επίσης υποψήφιος για το Όσκαρ Ά Ανδρικού Ρόλου και το Όσκαρ Σκηνοθεσίας για τον Πολίτη Κέιν. Στην ανακοίνωση των υποψηφιών του, αλλά και της νίκης του, το κοινό στην τελετή απονομής τον γιουχάρει.

Θα ήταν σίγουρα αστοχία να πούμε ότι η αποτυχία του Πολίτη Κέιν κατέστρεψε την καριέρα του Όρσον Γουέλς, καθώς ο ίδιος σκηνοθέτησε και πρωταγωνίστησε σε περισσότερες από 100 ταινίες έως τον θάνατό του, το 1985. Στον κινηματογραφικό χώρο είναι γνωστός ως «ο σπουδαίος» (“The Great One”). Το πιο συναρπαστικό όμως σχετικά με τον Πολίτη Κέιν είναι το πώς μία ταινία που ήταν ανατρεπτική για την εποχή της, που ασκούσε μέσω της σάτιρας κριτική στον πόλεμο και την πολιτική σκηνή κατά την περίοδο κορύφωσης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μία ταινία που μετέπειτα έγινε σταθμός στην ιστορία του σινεμά, έμεινε αρχικά στην αφάνεια, χάρη στην επιρροή ενός και μόνο ανθρώπου, του Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ. Ο Πολίτης Κέιν πραγματεύεται την επιρροή των ΜΜΕ στο κοινό και τη δύναμη της προπαγάνδας και η ίδια η ταινία πέφτει θύμα αυτής ακριβώς της προπαγάνδας από έναν βαρόνο των ΜΜΕ.

Η υπόθεση του Πολίτη Κέιν αποτελεί παράδειγμα του πώς η πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε είναι συχνά, αν όχι πάντα, διαμορφωμένη από τις πηγές ενημέρωσης. Θέλουμε να πιστεύουμε πως σχηματίζουμε απόψεις και γνώμες αυτοβούλως, πως η επεξεργασία των δεδομένων είναι μία προσωπική, συνειδητή διαδικασία που μας οδηγεί στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας. Τα δεδομένα όμως που φτάνουν σε εμάς έχουν υποστεί ήδη επεξεργασία, έχουν κοπεί και ραφτεί, ξανά και ξανά, ώστε τα συμπεράσματα στα οποία θα καταλήξουμε να είναι τα προβλεπόμενα.

Μάνος Κουνενός