Bullying: «Σκοτώστε» τις πεταλούδες

Η κοινωνία εξοργίζεται εύκολα μπροστά στην αδικία. Θα ήταν δύσκολο να ισχυριστεί κανείς ότι τα συναισθήματα εμπάθειας, αγανάκτησης, θυμού και αποτροπής, που εκφράζει η μάζα όταν τοποθετείται για ένα γεγονός της επικαιρότητας, είναι νοθευμένα από υποκρισία. Θα ήταν όμως ακόμη δυσκολότερο να υπερασπίσει κανείς την αθωότητα αυτής της κοινωνίας, και την έλλειψη οποιασδήποτε εμπλοκής της στην εκδήλωση του ίδιου του φαινομένου ενάντια στο οποίο διαδηλώνει. Διότι, εν τέλη, είμαστε όλοι ένοχοι.

Συγκεκριμένα, έχει ξεσπάσει και πάλι ντόρος για την αυτοκτονία ενός νεαρού ατόμου εξ’αιτίας της ψυχολογικής και σωματικής βίας που δεχόταν από συμμαθητές του. Ο απαγχονισμός ενός δεκαπεντάχρονου αγοριού στο μπαλκόνι του σπιτιού του, γεννά ακραία συναισθήματα, ακραίες σκέψεις. Μια εικόνα που ζωγραφίζεται στη φαντασία μας και δεν λέει να ξεπλυθεί. Κάποιοι ίσως παγώνουν μπροστά της. Άλλοι, φωνάζουν, ξεσπάνε. Όλοι διαφέρουμε μεταξύ μας επομένως και οι αντιδράσεις δεν είναι ίδιες.

Ένας απόμακρος παρατηρητής όμως ίσως να επισήμαινε ότι όλοι μοιάζουμε σε ένα πράγμα. Κάποια στιγμή στη ζωή μας, όλοι μας πληγώσαμε έναν συνάνθρωπό μας. Μα θα σκεφτείτε, «αυτό είναι ανθρώπινο, όλοι πληγώνουμε και πληγωνόμαστε περιστασιακά. Δεν κάνουμε bullying όμως.» Και εάν σας ρωτήσω πότε μια επιθετική συμπεριφορά ερμηνεύεται σαν bullying, θα μου πείτε όταν αυτή γίνεται σκοπίμως και επανειλημμένα. Πρόκειται όμως για έναν αδύναμο ορισμό, ασαφή και ανεπαρκή. Στην περίπτωση δηλαδή που γίνεται ασυνείδητα δεν είναι bullying; Πόσο χρόνο χρειάζεται για να κατοχυρωθεί ως τέτοιο; Εάν ο δέκτης αυτής της βιαιότητας δεν επηρεάζεται, αδιαφορεί, είτε έχει μάθει να προστατεύεται από αυτήν, μπορεί να θεωρηθεί θύμα;

Η αλήθεια είναι πως αυτό που έχει γίνει γνωστό ως bullying είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο φαινόμενο, η ερμηνεία και κατανόηση του οποίου, ανήκει στο πεδίο μελέτης της επιστήμης της ψυχολογίας.

Η δομή της μαζικής εμπλοκής, η ατομική ευθύνη και η κοινωνική αντιμετώπιση είναι εκείνα που θα μας απασχολήσουν.

Εμπλοκή

Αξίζει να επισημάνει κανείς πως η απώλεια επιπτώσεων μιας άσχημης πράξης, δεν συνεπάγει την κάθαρσή της. Στον νομικό τομέα για παράδειγμα, όταν η ενέργεια που αποσκοπεί στην αφαίρεση της ζωής ενός ατόμου, αποτυγχάνει, γίνεται λόγος για απόπειρα ανθρωποκτονίας και παραμένει ποινικοποιήσιμη. Αναλόγως, κάθε προσβολή, κάθε ψυχολογική πίεση, κάθε απρεπές σχόλιο, κάθε απαξιωτικό βλέμμα, κάθε ειρωνική παρατήρηση, και πολλά άλλα ενεργά στοιχεία του επικοινωνιακού μας οπλοστασίου, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως bullying.

Έπειτα, ο συντελεστής επικινδυνότητας αυξάνεται όταν η εμπλοκή είναι «πλάγια». Δηλαδή, είναι ακόμη πιο απρόβλεπτο το αποτέλεσμα, όταν όλες αυτές οι τοξικότητες νομιμοποιούνται μπροστά στα μάτια ανηλίκων. Τότε γινόμαστε ένα είδος ηθικών αυτουργών του bullying. Υποθάλπουμε έμμεσα και τις επιπτώσεις του. Ο μηχανισμός είναι απλός, συνηθισμένος και τόσο ανεπαίσθητος.

Όταν βρίζει κανείς τους πολιτικούς μπροστά στα παιδιά του ενώ βλέπει τηλεόραση, οι διαπληκτισμοί στον δρόμο καθώς το μόνο αλάνθαστο όχημα είναι το δικό μας, τα πολιτικοποιημένα σχόλια για το μεταναστευτικό, και τόσα άλλα για τα οποία διαθέτουμε ισχυρή, ηχηρή και απόλυτη γνώση, θέτουν το παράδειγμα για τα πιο ευάλωτα μυαλά.

Τα παιδιά επηρεάζονται εύκολα από τους ήρωες τους, που, μέχρι κάποια ηλικία, είναι οι γονείς τους. Έτσι, ο πολιτικός μπορεί να αντικατασταθεί από τον συμμαθητή. Ένας οδηγός στο δρόμο, θα δώσει την θέση του στο άλλο παιδάκι που παίζει στην αλάνα με το ποδήλατό του. Ο πρόσφυγας, ή ο μετανάστης που κάθεται στο διπλανό θρανίο θα αντιμετωπιστεί ρατσιστικά. Τα παιδιά, θα γίνουν τελικά σαν τους ήρωες τους. Πρόκειται για μια αντίδραση καθρεπτισμού, για την οποία θα γίνει λόγος και παρακάτω.

Όμως ακόμα και αν ο αναγνώστης πειστεί για την συμμετοχή του σε αυτό το φιάσκο, θα αμφισβητήσει την ευθύνη του.

Ευθύνη

Το φαινόμενο της πεταλούδας προβλέπει πως μια κίνηση των φτερών μιας πεταλούδας στον Αμαζόνιο, μπορεί να προκαλέσει έναν ολόκληρο τυφώνα στη Κίνα.

Έχοντας ως αφετηρία αυτήν την ποιητική σύλληψη, θα μπορούσε κανείς να καταλήξει πως μια θετική κίνηση μπορεί να επηρεάσει με αδιανόητους τρόπους την εξέλιξη των πραγμάτων. Μπορεί να παραδειγματίσει, μπορεί να εμπνεύσει. Αντιστρόφως, μια αρνητική, ίσως επιφέρει την καταστροφή. Ακούω μια νεαρή γυναίκα, στα τριάντα της, να λέει στον μικρό της γιο που παίζει με το φτυάρι και το κουβαδάκι του στη παραλία «παιδί μου, γιατί σκάβεις σαν Αλβανάκι;» Αυτή ήταν η κίνηση της πεταλούδας. Ο τυφώνας θα ξεσπάσει δέκα χρόνια από τώρα όταν το αγοράκι της θα κάνει «bullying” στα -άκια του σχολίου του. Η ίδια κυρία πριν από λίγο σχολίαζε συγκλονισμένη με τον σύζυγό της την άτυχη μοίρα του δεκαπεντάχρονου αυτόχειρα. (Η ειρωνεία είναι τέτοια, που ενδεχομένως να αμφισβητηθώ για την πραγματικότητα αυτού του συμβάντος. Δυστυχώς δεν πρόκειται για παράδειγμα παρμένο από την σφαίρα του φανταστικού.)

Η ευθύνη λοιπόν, είναι η σχέση μιας λεπτής και μεταβαλλόμενης ισορροπίας. Πρόκειται για μια μαθηματική πράξη το αποτέλεσμα της οποίας είναι διαπραγματεύσιμο. «Όχι δεν είμαστε υπεύθυνοι όλοι μας για την πρόσφατη αυτοκτονία,» θα μου πείτε. «Τα άτομα που τον ώθησαν στο να πάρει την τελική απόφαση είναι συγκεκριμένα,» θα επιμείνετε. Διότι πάντα η ευθύνη πρέπει να έχει ένα πρόσωπο, ένα όνομα. Μα ας μην ψάχνουμε μακριά. Ας κοιταχτούμε στον καθρέφτη και θα την βρούμε εκεί.

Θα συμφωνήσουμε στο ότι η ευθύνη που μας βαραίνει αφορά την ίδια μας την συμπεριφορά. Είμαστε υπεύθυνοι για την δικιά μας πορεία, την δικιά μας ρότα. Ας μην παραλείψουμε όμως και τα κύματα που το δικό μας καράβι δημιουργεί καθώς περνάει. Κάθε μας κίνηση, κάθε μας ενέργεια, δημιουργεί μια αλυσιδωτή αντίδραση, ένα ντόμινο. Εάν προσθέσουμε στην εξίσωση την έννοια της «κοινωνικής συνδεσιμότητας», ότι είμαστε δηλαδή αλληλένδετα και επομένως, εκ φύσεως αλληλοεξαρτώμενα, στοιχεία ενός συνόλου, θα ήταν αδύνατον να διαφωνήσουμε πως από την στιγμή που ασκούμε επιρροή, είμαστε υπόλογοι του προσήμου της.

Ένα πρόχειρο φυσικό συμπέρασμα που προκύπτει σ’αυτό το σημείο, είναι πως μας βαραίνει η ευθύνη να συμπεριφερόμαστε στους ανθρώπους με προσοχή, με την μέγιστη ευπρέπεια και τον κατάλληλο σεβασμό. Δεν είναι άστοχη η παρατήρηση πως κάποιοι λανθασμένα θεωρούν την ευγένεια μια ξεχασμένη τέχνη. Πρόκειται συχνά για μια παραμελημένη υποχρέωση.

Αντιμετώπιση

Σας ακούω να φωνάζετε, να βρυχάστε στους θύτες αυτού του περιστατικού. Σαν ιππότες, σαν προστάτες, μα και σαν δεύτεροι «μπούληδες» ταυτοχρόνως. Επειδή μια πράξη μίσους δεν διορθώνεται από μια άλλη πράξη ίδιας φύσεως. Αντιθέτως, επιφορτίζεται. «Και τότε ποιά είναι η λύση;» Ακολουθεί μια σύνθετη απάντηση σ’ένα απλό ερώτημα.

Τα πρώτα ένστικτά μιας λογικής προσέγγισης, θα μας ωθούσαν παραδόξως στην επίκληση στο συναίσθημα. Θα αναφερόμασταν περί αγάπης. Και πράγματι, έννοιες όπως αγάπη, ειρήνη, ευσπλαχνία, αρμονική συμβίωση, θα ήταν κάποια λύση. Αυτές όμως προκύπτουν έπειτα από μια εξομάλυνση των πρωτόγονων επιθετικών μας ενστίκτων. Η μόνη οδός που οδηγεί σ’αυτό το αποτέλεσμα είναι η παιδεία.

Ένας απαιτητικός αναγνώστης δύσκολα θα μπορούσε να στηριχθεί άφοβα στον παραπάνω συλλογισμό. Πράγματι, αυτό το επιχείρημα είναι δομημένο σε σαθρές βάσεις.

Πρώτον, είναι ορθή η παραδοχή πως η ζωώδης φύση του ανθρώπου δεν γίνεται, και δεν πρέπει να εξαλειφθεί. Εκείνα τα ένστικτα που είναι σφυρηλατημένα στο συλλογικό μας ασυνείδητο, αποτελούν αδιάσπαστο μέρος της ταυτότητάς μας. Η αποφυγή τους, η άρνηση της ύπαρξής τους, ή ακόμα χειρότερο, η βίαιη καταπίεσή τους, οδηγεί σε μια επικίνδυνη συναισθηματική συμφόρηση η οποία θα εκτονωθεί εκρηκτικά. Το ασφαλέστερο είναι να υπάρχει αντίληψη και μελέτη αυτής της σκοτεινής φύσης. Είμαστε ζώα, είμαστε κτήνη. Ικανά για την πρόκληση πολλών κακών. Η επίγνωση αυτών των ιδιοτήτων και η αποδοχή τους μπορούν να συμβάλουν στον καλύτερο έλεγχό τους.

Δεύτερον, το επιχείρημα της παιδείας απαιτεί την πολυτέλεια του χρόνου. Παραφράζοντας τον αστροφυσικό Νίλ Τάισον: το να διαυθετησουμε ένα πρόβλημα μέσω της παιδείας, δεν είναι ικανοποιητικό, καθώς απαιτείται μια ολόκληρη γενιά ώστε να δούμε κάποιο αποτέλεσμα. Προτείνω λοιπόν να μορφώσουμε τους ενηλίκους. Αυτή η προσέγγιση είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Το ερώτημα λοιπόν που προκύπτει είναι το «πως».

Η ενημέρωση, η δημιουργία κέντρων επιμόρφωσης γονέων, η οργάνωση δωρεάν σεμιναρίων, η προσοχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης σ’αυτό το φαινόμενο, η έρευνα και η καλύτερη ερμηνεία του, αποτελούν μερικούς πρακτικούς και αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης. Η πρόληψη με την μορφή της ψυχολογικής υποστήριξης σε σχολεία και χώρους εργασίας είναι απαραίτητη.

Ο Νίκος Γκάτσος καταλήγει: «Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δεν θ’αλλάξει ποτέ». Εάν αλλάξουμε όμως τον προσωπικό εσωτερικό μας κόσμο; Ουτοπική πρόταση μα και αναγκαία. Συνεχής αυτοβελτίωση. Αυτοπειθαρχία, αυτοσυγκράτηση.

Εάν τόση ώρα μελετάμε μια αιτιοκρατική σχέση, εάν σε ατομικό επίπεδο είναι εφικτή η αρνητική επιρροή, τότε μπορούμε να φανταστούμε και την ύπαρξη μιας θετικής συμβολής.

Η λογική, η ψύχραιμη αντιμετώπιση των πραγμάτων, η πρόληψη, ίσως να λειτουργούσαν ως αντίβαρα. Η πνευματική νηφαλιότητα, η σωστή κρίση, είναι οι μόνες ανωτικες δυνάμεις, κατά του βυθού. Και η κάθε αλλαγή ξεκινάει σήμερα.

Αντί επιλόγου 

Ο αντίδικος θα επισήμαινε την ματαιότητα αυτού του κειμένου. «Η μελέτη της ανθρώπινης φύσης αποδεικνύει πως η βία είναι αδιάσπαστο μέρος του ανθρώπου. Έχουμε εκατομμύρια χρόνια αιματοχυσίας πίσω μας, σε πολέμους και σε εγκλήματα…»

Σ’αυτό το σημείο θα τον διακόπταμε καθώς αυτό ήταν το συμπέρασμα στο οποίο θα καταλήγαμε και οι ίδιοι τώρα ακριβώς.

Ναι, μελετάμε ένα φαινόμενο που έχει ως αφετηρία την στιγμή της γέννησης του ανθρώπινου είδους. Και η επιθετικότητα, η αγριότητα, συχνά ήταν στενά συνδεδεμένα με την ίδια την επιβίωση. Σε πολλές περιπτώσεις είναι ακόμη. 

Το bullying, αυτή η ασταμάτητη φαινομενικά βιαιότητα, πάντα θα αποτελεί αδιάσπαστη ενέργεια της κοινωνικής λειτουργίας. Ο εξευγενισμός όμως έστω και μιας ιδιοσυγκρασίας, έστω και ενός μόνο δέκτη αυτού του δοκιμίου, θα μπορούσε να ληφθεί ως απόλυτη επιτυχία. Θα σκοτώναμε μια πεταλούδα. Ίσως έτσι  να προλαμβάναμε έναν ολόκληρο τυφώνα.

Κριστιάν Νίρκα

Δείτε επίσης: